WIELKIE OCZY

WIELKIE OCZY - HISTORIA

Powrót do strony głównej

Poniżej przedstawiam jedynie krótki zarys historii Wielkich Oczu.

Całość zebranych i opracowanych przeze mnie materiałów zamieściłem w wydanej w czerwcu 2002 książce

„Wielkie Oczy”.

Wielkie Oczy są siedzibą gminy położonej na południowo-wschodnim

krańcu powiatu lubaczowskiego w województwie podkarpackim.

Współrzędne geograficzne Wielkich Oczu:

50°01’ N (szerokości geograficznej północnej) i 23°09’ E (długości geograficznej wschodniej).

Województwo podkarpackie

Wielkie Oczy to niegdyś miasto, a obecnie wieś położona we wschodniej części Kotliny Sandomierskiej. Jak głosi popularna miejscowa legenda - nazwa miasteczka pochodzi od dwóch, nieistniejących już stawów, pomiędzy którymi leżały pierwotne zabudowania osady. Znana jest także nieco odmienna wersja, według której na miejscu dzisiejszej miejscowości były kiedyś niedostępne moczary i stawy, na których znajdowały się wysepki, mające wygląd oczek. Na największej z nich, na ‘wielkim oku’, powstały Wielkie Oczy.

Ruś Czerwona

Pierwsze ślady osadnictwa słowiańskiego na terenach, na których leżą Wielkie Oczy, pochodzą z V-VII wieku n.e. W roku 981 książę kijowski, Włodzimierz Wielki, przyłączył Ruś Czerwoną do Rusi Kijowskiej. W sto lat później Ruś Czerwona została podzielona na kilka księstw udzielnych, które w roku 1144 połączyły się w Księstwo Halickie. W roku 1199 ziemia halicka jednoczy się z ziemią wołyńską w jedno Księstwo Halicko-Włodzimierskie. Po śmierci ostatniego księcia halicko-włodzimierskiego, Bolesława Jerzego z dynastii Piastów, nastąpiło osłabienie państwa spowodowane wewnętrznymi walkami o władzę, co wykorzystał Kazimierz Wielki, przyłączając ziemię halicką do Polski w roku 1352.

W czasie trwającego około 400 lat (do 1772) panowania polskiego ziemia halicka była zasiedlana przez polską szlachtę, która stopniowo stała się klasą dominującą, a miejscowi bojarzy stopniowo przyswajali polski język i polskie instytucje prawne i socjalne, często przechodząc także na religię rzymskokatolicką.

Osadnictwo żydowskie na Rusi Czerwonej

Pierwsze konkretne i udokumentowane informacje o pobycie Żydów na Rusi Czerwonej pochodzą z drugiej połowy XIV wieku. Przybywali tu wygnańcy z miast śląskich i niemieckich, stanowiąc element pożądany ze względu na swoje umiejętności i posiadane kapitały. W XVI wieku napłynęła do Polski nowa fala emigrantów żydowskich, głównie z Czech, Niemiec i Węgier. W początkach XVII wieku, w wyniku uzyskiwania przez wiele wielkopolskich i małopolskich miast „privilegium de non tolerandis Iudaeis”, następuje dalsze przesuwanie się zamieszkującej Polskę ludności żydowskiej na wschód, na tereny Rusi Czerwonej, Wołynia i Podola, gdzie otwierają się nowe możliwości osiedleńcze, związane z zagospodarowywaniem tych ziem.

Początki Wielkich Oczu

Niektóre popularne opracowania podają, jak się okazuje błędnie, że początki Wielkich Oczu sięgają XIV wieku. Bardziej udokumentowane prace wykazują jednak, że początki Wielkich Oczu są późniejsze o około dwieście lat i datują się na koniec XVI wieku, kiedy to zostały założone na gruntach sąsiedniej wsi Świdnica przez rodzinę Miękiskich. Z rąk Miękiskich Wielkie Oczy przechodzą w latach 20-tych XVII wieku w posiadanie rodziny Mohyłów, najpierw Piotra a później jego brata – Mojżesza. Po śmierci Mojżesza Mohyły w latach 60-tych XVII wieku Wielkie Oczy trafiają w ręce Anny Potockiej z Mohyłów, córki Jeremiasza Mohyły - stryja Mojżesza Mohyły.

W dniu 30 lipca 1656 mąż Anny, wielki hetman koronny Stanisław Rewera Potocki, omal nie utonął podczas pospiesznej przeprawy przez Wisłę pod Warszawą w ucieczce przed Szwedami. Od niechybnej śmierci uratował go Andrzej Modrzewski herbu Grzymała. W dowód wdzięczności za uratowanie życia Stanisław Rewera Potocki nadał Modrzewskiemu tytuł starosty medyckiego, a Anna – żona hetmana, ofiarowała mu wieś Wielkie Oczy, którą wcześniej odziedziczyła po swym zmarłym kuzynie, Mojżeszu Mohyle.

Uzyskanie praw miejskich

Andrzej Modrzewski obrał sobie Wielkie Oczy na swą stałą siedzibę i rozpoczął przebudowę fortalicji, wznosząc na jej miejscu dwór obronny. W 1667 Modrzewski sprowadził do Wielkich Oczu dominikanów. Wkrótce potem ufundował murowany klasztor i kościół. Budowę klasztoru ukończono w roku 1684. Fundator nie doczekał tego, gdyż poległ 12 września 1683 pod Wiedniem, prowadząc zwycięską szarżę huzarii na Turków. Budowa kościoła ciągnęła się jeszcze przez wiele dziesiątków lat.

Przywilejem wystawionym 18 maja 1671 król Michał Korybut Wiśniowiecki nadał Wielkim Oczom prawa miejskie. Wytyczono duży rynek w centrum miasteczka i mniejszy przy kościele, po czym rozpoczęto planową zabudowę.

Okres przedrozbiorowy

Po śmierci Modrzewskiego Wielkie Oczy przeszły w spadku na wdowę po nim Urszulę z Krasickich. W dziesięć lat później Urszula oddaje Wielkie Oczy w wiano swej pasierbicy Elżbiecie, córce Modrzewskiego z pierwszego małżeństwa, która wnosi je w posagu Aleksandrowi Michałowi Łaszczowi herbu Prawdzic, kasztelanowi i wojewodzie bełskiemu. Po śmierci Aleksandra Michała Łaszcza w roku 1720 Wielkie Oczy przechodzą na jego syna, Józefa Łaszcza, późniejszego biskupa sufragana chełmskiego. Za jego czasów dokończono wreszcie budowy kościoła i w roku 1740 biskup Józef Łaszcz dokonał uroczystej konsekracji świątyni nadając jej tytuł Niepokalanego Poczęcia NMP oraz św. Andrzeja Apostoła.

Po śmierci Józefa w roku 1748 miasteczko wraz z innymi włościami „na siostrzenicę jego Annę z Potockich Potocką, wojewodzinę kijowską spadło”. Anna, córka Marianny z Łaszczów i Stanisława Potockiego, wojewody poznańskiego, poślubiła sześć lat wcześniej swego kuzyna, potężnego magnata Franciszka Salezego Potockiego, wojewodę kijowskiego, wnosząc mu w posagu ogromne włości. Wniosła także w dom Potockich spadek otrzymany po zmarłym wuju, biskupie Józefie Łaszczu, włącznie z Wielkimi Oczami.

Kolejny właściciel Wielkich Oczu, Stanisław Szczęsny Potocki, syn zmarłego w 1772 Franciszka Salezego Potockiego, popełnił mezalians żeniąc się potajemnie ze znacznie uboższą Gertrudą Komorowską. Na polecenie oburzonych Potockich Gertruda została porwana i zgładzona, co stało się powodem głośnego procesu. W roku 1775 Wielkie Oczy przeszły na kilkanaście miesięcy tytułem dzierżawy zastawnej w ręce ojca pięknej Gertrudy, Jakuba Komorowskiego, po czym powróciły w ręce Potockiego.

Nadanie praw miejskich sprzyjało także osiedlaniu się w Wielkich Oczach rodzin żydowskich. W roku 1717 żydowska ludność miasteczka była już płatnikiem podatku pogłównego. W 1765 Wielkie Oczy były uważane za znaczną gminę żydowską, a ówczesny rabin Wielkich Oczu, Mordechaj syn Szmuela z Kutna, stał się szeroko znany w świecie żydowskim jako autor traktatu religijnego "Brama Królewska".

Zmiany właścicieli pod zaborem

W wyniku pierwszego rozbioru Polski Wielkie Oczy znalazły się pod zaborem austriackim. W ciągu kilkudziesięciu lat na przełomie XVIII i XIX wieku Wielkie Oczy zmieniały wielokrotnie kolejnych właścicieli. Należeli do nich: Franciszek Lubomirski, Placyd i Fabian Romanowie, Józef, Leonora i Bolesław Wielopolscy, Ludwik Skarbek Borowski i Seweryn Horoch.

W roku 1854 właścicielem Wielkich Oczu staje się meklemburski baron Gustaw Hagen. Po śmierci Gustawa Hagena dobra wielkoockie objęli jego synowie, Stanisław i Edward.

Rozwój szkolnictwa i opieki socjalnej

W roku 1872 gmina Wielkie Oczy założyła, wraz z sąsiednią gminą Skolin, szkołę podstawową. W tym samym 1872 w Wielkich Oczach osiedliły się siostry dominikanki. Jedna z sióstr pełniła obowiązki nauczycielki w nowopowstałej szkole. Inne siostry prowadziły dom opieki dla bezdomnych, zwany ‘szpitalem’. Dominikanki opuściły Wielkie Oczy w roku 1883, co zostało umotywowane brakiem kwalifikowanych sił pedagogicznych.

W tymże 1883 roku na miejsce dominikanek przybyły do Wielkich Oczu siostry boromeuszki. Przejęły one na własność szkołę. W latach 1890-92 erygowano dla sióstr istniejący po dziś dzień dom zakonny. W roku 1897 siostry boromeuszki rozwinęły działalność pedagogiczną i otworzyły szkołę już czteroklasową dla prawie dwustu uczniów oraz szkołę gospodarstwa domowego dla ponad 40 uczennic. Czynny był także pensjonat dla dziewcząt. Siostry świadczyły również usługi medyczne dla mieszkańców Wielkich Oczu i okolicznych wsi, prowadziły dom starców oraz dom opieki nad sierotami i ubogimi dziećmi.

Przed wybuchem I wojny światowej działały w Wielkich Oczach dwie czteroklasowe szkoły powszechne: żeńska i męska.

Rozwój gospodarczy

W połowie XIX wieku w miasteczku rozwinęły się placówki handlowe, prowadzone głównie przez Żydów. Były tu wtedy także dwie garbarnie, dwie cegielnie, młyn parowy, rzeźnia i cztery gorzelnie, działało prawie 50 rzemieślników. W 1879 w Wielkich Oczach istnieje już urząd pocztowy. W roku 1900 nastąpiła częściowa parcelacja folwarku na mniejsze majątki, a jednocześnie założono kółko rolnicze i sklep wielobranżowy. W 1901 powstała straż pożarna.

W roku 1908 w posiadanie zadłużonych dóbr wszedł lwowski adwokat, dr Karol Czerny. W przeddzień wybuchu I wojny światowej liczące ponad 2000 mieszkańców Wielkie Oczy były u szczytu swego rozkwitu, jako dość ruchliwe miasteczko handlowe.

I wojna światowa

Wkrótce po wybuchu I wojny światowej Wielkie Oczy zostały zajęte przez Rosjan. W okresie swego dziewięciomiesięcznego panowania stacjonujące tu oddziały rosyjskie nękały ludność miasteczka nakładając na nią wysokie kontrybucje i obciążając kontyngentami obowiązkowych dostaw. W wyniku tego rolnictwo i handel podupadły.

W połowie czerwca 1915 artyleria niemiecka rozpoczęła ciężki ostrzał pozycji rosyjskich w Wielkich Oczach, który spowodował znaczne zniszczenia. Po całodziennych walkach Wielkie Oczy zostały zajęte przez wojska niemieckie. Ustępujący Rosjanie stosowali taktykę „spalonej ziemi”. Zniszczone i spalone Wielkie Oczy powróciły pod rządy austriackie. Rekwizycje prowadzone przez wojska niemieckie i austro-węgierskie nie ustępowały obciążeniom nakładanym wcześniej przez Rosjan. Stan sanitarny miasteczka po wyjściu wojsk rosyjskich był tragiczny. W lecie roku 1915 dotarła do Wielkich Oczu epidemia tyfusu plamistego, a tuż potem wybuchła epidemia cholery. Osłabiona z niedożywienia ludność wymierała masowo. W Wielkich Oczach zmarło ponad 200 osób. W wyniku nakładanych ciężarów, dużych zniszczeń wojennych oraz szalejących epidemii - miasteczko podupadło.

Lata międzywojenne

Po upadku Cesarstwa Austro-Węgierskiego rozpoczęły się walki polsko-ukraińskie o dominację nad tym terenem zakończone zwycięstwem oddziałów polskich. W roku 1920 przywrócono targi i jarmarki. Trwały one jednak tylko do roku 1927, kiedy to zamknięto je na 6 miesięcy ze względu na epidemię pryszczycy. Nie zostały jednak już potem wznowione.

W międzywojennych Wielkich Oczach czynna była gorzelnia, dwie cegielnie oraz dwa młyny. 1 lipca 1929 nastąpiła kasata klasztoru dominikanów w Wielkich Oczach i oddanie parafii duchowieństwu świeckiemu. Powolne konanie miasteczka nie zostało zahamowane i w roku 1935 Wielkie Oczy utraciły prawa miejskie.

Wybuch II wojny światowej

1 września 1939 rozpoczęła się II wojna światowa. Oddziały niemieckie weszły do Wielkich Oczu 12 września. Niemcy pozostali w miasteczku dwa tygodnie, kiedy to na mocy układu Ribbentrop - Mołotow zostało ono zajęte przez jednostki wojsk sowieckich. Na zajętych przez Rosjan terenach rozpoczęto tworzenie administracji cywilnej. W listopadzie 1939 Wielkie Oczy, wraz z całą okolicą, zostały włączone w obręb USRR. Mieszkańcy zaanektowanych terenów stali się obywatelami ZSRR. Jednocześnie przystąpiono do organizowania życia administracyjnego i gospodarczego na modłę sowiecką. Życie gospodarcze stopniowo zamierało. Po wybuchu wojny w Wielkich Oczach zgromadziło się wielu Żydów, uchodźców z okupowanych przez Niemców terenów zachodniej Polski, tzw. ‘bieżeńców’

Okupacja niemiecka i eksterminacja Żydów

Wojna niemiecko-sowiecka rozpoczęła się w nocy z 21 na 22 czerwca 1941 atakiem sił niemieckich wzdłuż całej ‘granicy’ niemiecko-sowieckiej. Niemcy weszli do Wielkich Oczu nazajutrz. Po wejściu Niemców nastąpiło przeorganizowanie administracji terenowej. Mieszkańcom rozdano karty tożsamości z odpowiednim oznakowaniem. W lipcu 1941 Niemcy zarządzili utworzenie z miejscowych Ukraińców policji i władz gminnych, w rękach których spoczęła władza administracyjna.

W sierpniu 1941 r. utworzono dla ludności żydowskiej odrębną władzę samorządową, tzw. Judenrat. Wkrótce rozpoczęły się zniszczenia, grabieże, przymusowa praca oraz indywidualne i zbiorowe mordy Żydów. W czerwcu 1942 Niemcy dokonali wysiedlenia ludności żydowskiej z Wielkich Oczu. W kwietniu 1943 została ona wymordowana przez Niemców w getcie w Jaworowie.

Los ludności polskiej i ukraińskiej

Już od roku 1941 Niemcy rozpoczęli wysyłanie wielkoockich Polaków na przymusowe roboty. W 1943 rozpoczęła się na lubaczowszczyźnie aktywność UPA. W tymże 1943 zaczęły się w okolicach Wielkich Oczu, początkowo sporadyczne, ataki na Polaków dokonywane przez oddziały UPA. Miały one na celu zastraszenie ludności polskiej w zamieszkałych w większości przez Ukraińców wsiach po to, aby opuściła te tereny przenosząc się za San. W okolicach Wielkich Oczu działała także partyzantka polska i radziecka.

W kwietniu 1944 załoga posterunku policji ukraińskiej w Wielkich Oczach zdezerterowała. Wielkie Oczy wraz z całą okolicą stały się właściwie ziemią „niczyją”. Na kilka dni przed wejściem wojsk sowieckich, w nocy z 19 na 20 lipca 1944, kilkudziesięcioosobowa sotnia UPA okrążyła Wielkie Oczy i strzelając pociskami zapalającymi spowodowała, że miasteczko stanęło w ogniu, kilkanaście osób zginęło. W obliczu groźby powtarzających się ataków niedobitki polskiej ludności miasteczka uciekły za San.

W końcu lipca 1944 przez Wielkie Oczy przeszły jednostki Armii Czerwonej, które parły na zachód w ramach operacji lwowsko-sandomierskiej. W Wielkich Oczach zainstalowały się władze sowieckie, które urzędowały tu aż do przełomu lat 1944/1945, pomimo formalnego włączenia tych terenów do Polski.

Wysiedlanie Ukraińców i działalność UPA

W październiku 1944 rozpoczęto – początkowo dobrowolne – przesiedlanie Ukraińców do ZSRR. W połowie 1945 nastąpiło załamanie akcji przesiedleńczej i nie skutkowały już żadne formy administracyjnego nacisku. W tej sytuacji władze polskie podjęły decyzję o rozpoczęciu we wrześniu 1945 przymusowej fazy wysiedlania. Wraz z początkiem przymusowych wysiedleń rozgorzały na terenie całego okręgu ciężkie walki z oddziałami UPA, próbującymi zapobiegać wysiedleniom. W miarę zbliżania się końca terminu ważności umowy o wymianie ludności rosło tempo akcji przesiedleńczej, a wraz z nim brutalność jednostek dokonujących wysiedleń. W marcu 1947 podjęto decyzję o akcji „Wisła”, czyli wysiedleniu pozostałej jeszcze ludności ukraińskiej na poniemieckie ziemie zachodniej i północnej Polski.

Po zakończeniu akcji „Wisła” sytuacja w gminie Wielkie Oczy zaczęła się normalizować. Ludność polska zaczęła powracać do swych miejsc zamieszkania. Opustoszałe po Ukraińcach domostwa zostały częściowo zasiedlone przez polskich przesiedleńców z przeludnionych wsi podrzeszowskich.

Normalizacja życia i czasy współczesne

Choć Wielkie Oczy nie miały w latach powojennych warunków sprzyjających odbudowie i rozwojowi życia społeczno-gospodarczego, to życie powoli zaczęło się normalizować. W roku 1948 działała już w Wielkich Oczach gminna rada narodowa.

Pewne ożywienie spowodowane zostało odkryciem w okolicy w 1958 roku złóż gazu ziemnego. Wybudowano wtedy drogę bitą do Łukawca, co umożliwiało wielu ludziom znalezienie pracy w Lubaczowie, dzięki stosunkowo dobremu dojazdowi. W roku 1968 nastąpiła elektryfikacja wsi.

Istniejący dotychczas dom opieki społecznej Caritas dla ludzi starszych przekształcono w 1970 w istniejący do dzisiaj dom dla dzieci upośledzonych. W roku 1972 wybudowano nowy ośrodek zdrowia oraz aptekę. W rok później zlewnię mleka i magazyn zbożowo-ziemniaczany.

W latach 90-tych zaczął się zaznaczać pewien niewielki rozwój miejscowości. W październiku 1995 przekazano do użytku dużą, nową szkołę. Powstał tu też ośrodek górnictwa naftowego i w okolicy pojawiły się szyby. Pobudowano nowe domy. Założono sieć gazową (1991-93) i telefoniczną (1996), a w rok później wodociągi. W Wielkich Oczach działa też ośrodek wczasowy dla dzieci pracowników gazownictwa.

W wyniku reformy administracyjnej z 1 stycznia 1999 i przywrócenia powiatów, gmina Wielkie Oczy znalazła się ponownie w powiecie lubaczowskim, w województwie podkarpackim.